พระพุทธเจ้าหลวงคืออะไร?

โดย กรกิจ ดิษฐาน 

มีผู้ถามว่าพระพุทธเจ้าหลวงแปลว่าอะไร? พุทธเจ้าหลวงเป็นคำที่ใช้เรียกพระเจ้าแผ่นดินที่สวรรคตไปในรัชกาลก่อนหน้า ไม่ได้หมายถึงพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เท่านั้น

เช่น ในสมัยอยุธยา แผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช เรียกรัชกาลก่อนว่าพระพุทธเจ้าหลวง ดังในคำฉันท์สรรเสริญ “พระพุทธเจ้าหลวงปราสาททอง”

ย้อนกลับไปต้นกรุงฯ เมื่อรัชกาลที่ 1 สวรรคต คนในรัชกาลที่ 2 เรียกพระองค์ว่าพระพุทธเจ้าหลวง เมื่อรัชกาลที่ 2 สวรรคต คนในรัชกาลที่ 3 ก็เรียกพระเจ้าแผ่นดินองค์ก่อนว่า พระพุทธเจ้าหลวง เช่น สุนทรภู่รำพึงถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ว่า “ถึงสามโคกโศกถวิลถึงปิ่นเกล้า พระพุทธเจ้าหลวงบำรุงซึ่งกรุงศรี”

แต่เพื่อกันความสับสน จึงเรียกกันว่า พระพุทธเจ้าหลวงแผ่นดินต้น พระพุทธเจ้าหลวงแผ่นดินกลาง

มาถึงรัชกาลที่ 3 ทรงวิตกว่าคนจะเรียกพระองค์เป็นแผ่นดินปลาย จึงถวายพระนามทางการให้พระพุทธเจ้าหลวงทั้งสองพระองค์ว่า พระพุทธยอดฟ้า พระพุทธเลิศหล้า จะเห็นได้ว่าพระนามทั้งสองพระองค์ยังมีคำว่า “พระพุทธ” พ่วงอยู่

ไม่เฉพาะแต่พระเจ้าแผ่นดิน แม้แต่วังหน้าก็ได้รับสิทธินี้ เมื่อสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาทสวรรคต ก็เรียกว่า พระพุทธเจ้าหลวง

คนสมัยรัชกาลที่ 6 เรียกรัชกาลที่ 5 ว่าพระพุทธเจ้าหลวง และมาเลิกขานพระนามลักษณะนี้กัน โดยใช้คำว่าพระเจ้าอยู่หัวในพระบรมโกศ คำว่า “พระพุทธเจ้าหลวง” จึงหมายเอาถึงรัชกาลที่ 5 เป็นหลักนับแต่นั้น

ผมสันนิษฐานว่า “พระพุทธเจ้าหลวง” เป็นคติที่ยกพระเจ้าแผ่นดินเสมอพระพุทธเจ้า สมัยอยุธยาเรียกพระมหากษัตริย์หลายพระองค์ว่าสมเด็จพระสรรเพชญ์ ซึ่งเป็นพระนามหนึ่งของพระพุทธเจ้า (คือพระสัพพัญญู)

และในยุคโบราณ เมื่อสิ้นแผ่นดิน จะไม่ใช้คำว่าเสด็จสวรรคตเท่านั้น แต่ยังใช้คำว่า นฤพาน หรือนิพพาน อันเป็นคำเฉพาะสำหรับพระพุทธเจ้า

วังหน้าสวรรคตแล้วก็ใช้คำว่านิพพานเช่นกัน

นอกจากนี้ ในกฎมณเฑียรบาลยังเรียกพระราชโอรสที่ประสูติแต่พระอัครมเหสีว่า หน่อพุทธางกูร (หน่อพระพุทธเจ้า)

คำว่าหน่อพุทธางกูร แต่โบราณแปลว่า พระโพธิสัตว์ (เช่น ในพงศาวดารแปลพระนามพระเจ้าอลองพญา ว่า พระหน่อพุทธางกูร ซึ่งปัจจุบันแปลพระนามกันว่าโพธิสัตว์)

องค์รัชทายาทจึงเป็นหน่อพุทธางกูร เป็นเสมือนโพธิสัตว์ผู้ที่จะกลายเป็นพระพุทธเจ้าในอนาคต พระเจ้าแผ่นดินปัจจุบันคือพระพุทธเจ้า เมื่อสิ้นไปจึงเป็นพระพุทธเจ้าหลวง คือพระพุทธเจ้าที่ใหญ่กว่า

แต่เช่นเดียวกับคำว่าพระพุทธเจ้าหลวงที่ยกให้รัชกาลที่ 5 ไปแล้ว คำว่าหน่อพุทธางกูร กลายเป็นพระนามของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 สมัยอยุธยาไปเฉพาะพระองค์เดียว