สี่แผ่นดิน

โดย...เพรงเทพ

ละครโทรทัศน์ “สี่แผ่นดิน” ถูกนำเอามาออกอากาศอีกครั้ง ทั้งในรูปแบบการแสดงในปี 2534 นำแสดงโดย จินตหรา สุขพัฒน์ คู่กับ ฉัตรชัย เปล่งพานิช และปี 2546 นำแสดงโดย สิริยากร พุกกะเวส คู่กับ ธีรภัทร์ สัจจกุล

 สี่แผ่นดินเป็นวรรณกรรมชิ้นเอกของ พ.ต.ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช เป็นเรื่องราวของพลอย สตรีคนหนึ่งที่เกิดในตระกูลขุนนางและมีชีวิตอยู่ตั้งแต่กลางรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จนกระทั่งสิ้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล (ปี 2425-2489) อันเป็นช่วงเวลาที่มีการเปลี่ยนแปลงหลายประการในสังคมไทย

 ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ เขียนนวนิยายเรื่อง สี่แผ่นดิน และนำลงตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์สยามรัฐรายวันระหว่างปี 2494-2495 ติดต่อกันเป็นเวลาปีเศษ ต่อมาได้รวบรวมพิมพ์เป็นเล่มขึ้นครั้งแรกในปี 2496 โดยได้กล่าวไว้ในคำนำว่าต้องการให้ สี่แผ่นดิน เป็นเสมือนภาพรายละเอียดเบื้องหลังประวัติศาสตร์เพื่อให้ผู้อ่านสามารถเข้าใจเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในอดีตได้อย่างแจ่มแจ้ง

 นับได้ว่าสี่แผ่นดินเป็นเรื่องราวที่ควรค่าแก่การศึกษาเรียนรู้เกี่ยวกับโบราณราชประเพณีไทย ศิลปวัฒนธรรมอันล้ำค่า วิถีชีวิตของผู้คนที่อยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุขภายใต้พระบรมโพธิสมภาร รวมทั้งได้ถ่ายทอดให้เห็นถึงความจงรักภักดีของคนไทยที่มีต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ไทยมาอย่างยาวนานไว้อย่างละเมียดละไม

 หยิบบทสัมภาษณ์ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ในนิตยสารถนนหนังสือ ปี 2528 ซึ่งมีหัวเรื่องชื่อว่า “คึกฤทธิ์คิดลึก ทศกัณฐ์วรรณกรรม” ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ได้บอกถึงที่มาและรายละเอียดของนวนิยายสี่แผ่นดินว่า

 “คือว่ามีพี่น้อง พ่อแม่ พี่สาว ญาติ ที่ท่านรู้เรื่องก็ฟังกันมาตลอดชีวิต  แล้วก็เป็นชีวิตที่ผมก็เคยผ่านมาเองด้วย เพราะตอนผมเกิดแล้วโตจำความได้แล้ว ไอ้ 50 ปีนั้นมันยังไม่หมดช่วงในวังหลวงนั้นตามแม่ตามพี่เข้าไป ตอนเด็กๆ ก่อนอายุ 11 ขวบ ก็เคยไปค้างได้เห็นอะไรๆ มากพอสมควร มันก็อยู่ในใจนี่แหละ แต่รายละเอียดบางเรื่อง เช่น พระราชพิธีโสกันต์อะไรนี่  ก็ต้องอาศัยผู้หลักผู้ใหญ่ที่ท่านจดจำไว้ได้อย่างท่านหญิงจง (ม.จ.จงจิตรถนอม ดิศกุล พระธิดาองค์แรกในสมเด็จกรมพระยาดำรงฯ) แต่ไม่ใช่ว่าเรื่องสี่แผ่นดิน ทั้งเรื่องไปกินข้าวกับท่านหญิงจงครั้งเดียว แล้วมาเขียนได้นี่ไม่จริง โกหก ใครจะเขียนได้  แต่คนบางคนเขียนได้ เขาเก่ง ผมทำไม่ได้ แต่หลายท่านเก่งเหลือเกินครับ แล้วท่านเหล่านี้ก็ไม่อยากได้ชื่อครับ ไม่ทราบเลยว่าผมจะเขียนสี่แผ่นดิน ท่านก็เล่าให้เด็กฟังบ้างอะไรบ้าง เราก็จดจำไว้ตั้งแต่เล็กมาจนโต...”

 “บางอย่างก็ยังอยู่ เรื่องของ 50 ปี นั่นมันเป็นเรื่องของประวัติศาสตร์เท่านั้น  ว่าเจ้านายองค์ไหนสิ้นพระชนม์หรืออะไร ผมไม่ได้เอาเรื่องเวลามาเท่าไหร่ เป็นการเล่าบรรยากาศของสมัยรัชกาลที่ 5 แล้วก็เล่าเหตุการณ์บ้านเมืองของคนที่เป็นชาววังมาจนถึงรัชกาลที่ 8 เสด็จสวรรคต จึงเป็นเรื่องสี่แผ่นดิน”

 นวนิยายเรื่องนี้เป็นที่ชื่นชอบในยุคนั้นและได้รับความนิยมแพร่หลายไม่เสื่อมคลายมาจนทุกวันนี้ มีการตีพิมพ์ซ้ำมาโดยตลอดหลายสิบครั้ง และมีการแปลเป็นภาษาต่างประเทศหลายภาษา เช่น ภาษาอังกฤษ ญี่ปุ่น จีน ภาษาเยอรมัน เป็นต้น มีผู้นำไปดัดแปลงสร้างเป็นละครเวที ละครโทรทัศน์ หลายครั้งหลายหน เป็นนวนิยายที่ได้รับการศึกษา วิเคราะห์ วิจารณ์มากกว่านวนิยายไทยเรื่องใดๆ ทั้งในรูปของงานวิจัย วิทยานิพนธ์ บทความ บทวิจารณ์และข้อเขียนอื่นๆ

 การได้รับการยกย่องจากนักวิชาการทางวรรณกรรม นักประวัติศาสตร์ และนักอ่านทั่วไปว่าเป็นนวนิยายประวัติศาสตร์เรื่องเยี่ยมของไทยมีความดีเด่นทั้งในด้านเนื้อหาที่แสดงภาพชีวิตทางวัฒนธรรมและขนบธรรมเนียมประเพณีไทยในช่วง 4 รัชกาล คือตั้งแต่รัชกาลที่ 5 ถึงรัชกาลที่ 8 และดีเด่นในเชิงวรรณศิลป์ที่ผู้ประพันธ์สามารถเล่าเรื่องราวประวัติศาสตร์สังคมไทยผ่านชีวิตของ “แม่พลอย” ได้อย่างสมจริงจนผู้อ่านคิดว่าแม่พลอยเป็นบุคคลที่มีตัวตนอยู่จริง

 สี่แผ่นดินถือเป็นนวนิยายชิ้นเยี่ยมที่ถูกนำไปสู่ศิลปะแขนงอื่นอย่างมากมาย ไม่ว่าจะเป็นละครโทรทัศน์มาตั้งแต่ปี 2504 ทาง ช่อง 4 บางขุนพรหม โดยมี สุพรรณ บูรณพิมพ์ เป็นผู้กำกับการแสดง ละครเวที ปี 2516 สี่แผ่นดินฉบับละครเวที (นักศึกษา) โดย ยุทธนา มุกดาสนิท  ละครโทรทัศน์ ปี 2517-2518 ทางช่อง 5 สุพรรณ บูรณะพิมพ์ นำมากำกับฯ อีกครั้ง ละครโทรทัศน์ ปี 2523 ช่อง 5 สร้างโดยกนกวรรณ ด่านอุดม ในนามของคณะรัศมีดาวการละคร กำกับการแสดงโดย กัณฑรีย์ น. สิมะเสถียร  ละครโทรทัศน์ ปี 2534 ทางช่อง 3 นำแสดงโดย จินตหรา สุขพัฒน์ นางเอกภาพยนตร์และละครอันดับหนึ่งของเมืองไทยในขณะนั้น ละครโทรทัศน์ปี 2546 ทางโมเดิร์นไนน์ทีวี กำกับโดย ม.ล.พันธุ์เทวนพ เทวกุล และละครเวที ปี 2554 และปี 2557 โดย ถกลเกียรติ วีรวรรณ สร้างเป็นละครเพลงครั้งแรก เพื่อร่วมฉลอง 100 ปีชาตกาลหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ผู้ประพันธ์ ในชื่อว่า สี่แผ่นดิน เดอะมิวสิคัล

 จากบทความทางวรรณกรรมเรื่อง สี่แผ่นดินในบริบททางการเมืองไทย เขียนโดย สิทธิพล เครือรัฐติกาล ได้เขียนบทสรุปไว้ว่า วรรณกรรมเรื่องสี่แผ่นดิน ของ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช แสดงออกอย่างชัดเจนถึงอุดมการณ์กษัตริย์นิยมที่ต้องการชี้ให้ผู้อ่านเห็นว่า สถาบันพระมหากษัตริย์นั้นมีคุณค่าและคุณูปการต่อสังคมไทย ไม่ว่าจะเป็นในยุคสมบูรณาญาสิทธิราช หรือแม้กระทั่งหลังจากเปลี่ยนแปลงการปกครองไปแล้วก็ตาม สี่แผ่นดิน ดูจะช่วยเสริมแรงให้กับฝ่ายกษัตริย์นิยมที่พยายามช่วงชิงอำนาจกับรัฐบาลจอมพล ป.พิบูลสงคราม ในกลางทศวรรษ 2490 และยังมีส่วนในการปูพื้นฐานทางวาทกรรมให้กับผู้มีอำนาจในยุคต่อมา คือ จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ผู้ยึดอำนาจจากรัฐบาลจอมพล ป.พิบูลสงคราม ได้สำเร็จในปี 2500 และเป็นผู้ฟื้นฟูบทบาทของสถาบันพระมหากษัตริย์ขึ้นมาใหม่ จนกลายเป็นสถาบันที่ทรงอิทธิพลต่อการเมืองและสังคมไทยมาจนถึงปัจจุบัน