ผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกของประเทศไทย

ประยุทธ สิทธิพันธ์ นักเขียนสารคดีเรืองนาม เล่าเรื่อง พระยารัตนกุลอดุลยภักดี ในหนังสือ ดวงหน้ารัฐบุรุษ (สำนักพิมพ์นครธน พ.ศ. 2525) ซึ่งเป็นผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกของไทย ไว้น่าสนใจยิ่งนัก เพราะชีวิตและวาสนาของคนไม่ใช่ธรรมดา จะเห็นว่าท่านผู้นี้ได้รับเลือกจากชาวบ้านให้เป็นผู้ใหญ่บ้านในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 นับป็นคนแรกในประวัติศาสตร์แห่งการมีผู้ใหญ่บ้าน ยังได้รับเลือกให้เป็นกำนันคนแรกในประวัติศาสตร์อีก

แต่ชีวิตคนทำดี มีวาสนา ย่อมเจริญเติบโตในทางราชการตลอด จากผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรก ก็ได้รับความไว้วางใจให้มีความรับผิดชอบสูงขึ้นเรื่อยๆ โดยเป็นนายอำเภอ เป็นผู้ว่าราชการจังหวัด และขึ้นตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑล ซึ่งเป็นแหน่งสูงสุด

ท่านผู้นี้คือ จำรัส รัตนกุล หรือ พระยารัตนกุลอดุลยภักดี ผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกของไทย

เหตุการณ์ทั้งหมด เกิดขึ้นในยุคปฏิรูปการปกครอง ในรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ทรงเปลี่ยนแปลงการปกครองส่วนกลาง ให้มี กระทรวง ทบวง กรม เปลี่ยนแปลงการปกครองส่วนภูมิภาคให้มี มณฑล จังหวัด อำเภอ ตำบล และหมู่บ้าน

ส่วนการเลือกตั้งผู้ใหญ่บ้านเกิดขึ้น ณ พระราชวังบางปะอิน เมื่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยสมัยนั้น และกรมขุนมรุพงศ์ ศิริพัฒน์ สมุหเทศาภิบาลมณฑลอยุธยา ได้เรียกประชุมราษฎรในหมู่บ้านต่างๆ ของ ต.บ้านเลน ซึ่งเป็นตำบลที่ตั้งพระราชวังบางปะอิน ให้มาประชุมเลือกตั้งผู้ใหญ่บ้าน ในปี พ.ศ. 2437 และผู้ใหญ่บ้านคนแรกที่ราษฎรได้เลือกตั้งขึ้น ได้แก่ จำรัส รัตนกุล

เมื่อประชุมผู้ใหญ่บ้านให้เลือกตั้งกำนันอีกทอดหนึ่ง ก็ปรากฏว่า จำรัสได้รับเลือกเป็นกำนันในตำบลนั้นอีก จึงเป็นผู้ใหญ่บ้านและกำนันคนแรกในประวัติศาสตร์

จำรัส เป็นคนมีพรสวรรค์และความสามารถเป็นพิเศษ เมื่อมี อ.บางปะอิน ทางราชการได้แต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งนายอำเภอบางปะอิน หรือ อ.อุทัยน้อย

ในปี พ.ศ. 2439 ทางราชการก็เลื่อนจำรัสไปเป็นผู้ว่าราชการจังหวัดอ่างทอง ต่อมาในปี พ.ศ. 2442 ให้ย้ายมาเป็นผู้ว่าการจังหวัดราชบุรี ซึ่งมีความสำคัญกว่าจังหวัดเดิม

มิใช่จะหยุดเดินแต่เพียงเท่านี้ก็หาไม่ ปรากฏว่าในปี พ.ศ. 2445 เจ้าพระยาสุรพันธ์พิสุทธิ์ ได้ลาออกจากตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑลราชบุรี ทางกระทรวงมหาดไทยก็ได้เลื่อนให้จำรัส จากผู้ว่าราชการจังหวัดราชบุรี ดำรงตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑล ต่อมาขอย้ายตัวเอง ทางราชการก็อนุมัติให้ไปดำรงตำแหน่งสมุหเทศาภิบาลมณฑลนครสวรรค์ ในปี พ.ศ. 2449 รับราชการอยู่จนถึงปี พ.ศ. 2452 จึงลาออกจากราชการด้วยมือสะอาด

จำรัส หรือ พระยารัตนกุลอดุลยภักดี เกิดในรัชกาลที่ 4เมื่อปี พ.ศ. 2402 เป็นต้นตระกูล “รัตนกุล” ได้รับบรรดาศักดิ์ตามลำดับ คือ 1.ขุนวรกิจพิศาล 2.หลวงราชภพบริหาร 3.พระยาวิเศษไชยชาญ 4.พระยาอมรินทรฤาไชย และสุดท้ายคือ พระยารัตนกุลอดุลยภักดี

และถึงอนิจกรรมเมื่อวันเสาร์ที่ 26 ส.ค. 2465 สิริอายุได้ 63 ปีเศษ