เรือกาแฟในคลองกรุงเทพ? (1)

เรื่อง เอกศาสตร์ สรรพช่างภาพ ภัทรชัย ปรีชาพานิช

หลังจากที่ตามหาอยู่นาน ด้วยความสงสัยว่าไม่มีใครบันทึกประวัติศาสตร์เรื่องกาแฟในแง่มุมต่างๆ ในบ้านเราไว้บ้างเลยหรือไง ทำไมไม่มีสนใจเขียนจดอะไรไว้บ้าง พอให้ได้เห็นบรรยากาศของการค้าขายกาแฟ พอนึกปุ๊บ ก็เจอปั๊บ ราวกับว่าชาติก่อนคงทำบุญกับหนังสือไว้เยอะ

ไม่นานมานี้ผมเจอส่วนหนึ่งของงานเขียนรวมเล่มของคุณยุวดี ศิริ เรื่อง "ถนนเส้นก๋วยเตี๋ยว" เป็นงานรวมบทความของเธอที่เขียนไว้ในนิตยสารศิลปวัฒนธรรมช่วงปี 2557-2558 คุณยุวดีเล่าเรื่องของชีวิตในย่านบางขุนนนท์ เมื่อราว 40 กว่าปีที่แล้ว เป็นเรื่องของประวัติร้านก๋วยเตี๋ยวย่านบางขุนนนท์ที่มีชุกชุมและเลยไปถึงบรรยากาศของการค้าขายริมคลองฝั่งธนบุรี หนังสือทำให้ผมเห็นภาพบรรยากาศของการค้าขายสมัยที่คลองยังคงมีบทบาทในวิถีชีวิตของคนกรุงเทพฯ มากกว่ายุคปัจจุบัน อ่านไปก็ไม่น่าเชื่อนะครับว่ากรุงเทพฯ ใช้เวลาไม่ถึง 50 ปีเราก็เปลี่ยนจากเวนิสแห่งตะวันออกมาเป็นเมืองหลวงที่มีรถติดมากที่สุดแห่งหนึ่งของโลก ไม่รู้จะดีใจหรือเสียใจกับการพัฒนาดี

กลับมาที่เรื่องคลองกันดีกว่า

หนังสือเล่มนี้ทำให้ผมนึกถึงบรรยากาศเก่าๆ สมัยที่ผมยังอยู่ที่ฝั่งธนฯ สมัยที่มาเรียนหนังสือที่มหาวิทยาลัยศิลปากร ชีวิตของคนฝั่งธนฯ นั้นน่าฉงน เพราะไม่ว่าจะอย่างไร พวกเราก็ต้องเกี่ยวข้องกับคลอง เรือ แม่น้ำ ไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง แม้ว่าตอนเรียนรถราก็มากมายแล้ว แต่ก็ต้องบอกว่าบทบาทของเรือในคลองนั้นก็มีความสำคัญ แม้กระทั่งตอนทำงานในยุคแรกๆ ของอาชีพ ผมก็เริ่มทำงานในย่านฝั่งธนฯ เพราะทำงานที่บริษัท อมรินทร์พริ้นติ้ง ตั้งแต่สมัยสำนักงานอยู่ที่เดิม คือส่วนหนึ่งของบ้านคุณชูเกียรติ อุทกะพันธ์ สมัยท่านยังมีชีวิตอยู่ หลังบริษัทก็มีคลอง กระทั่งย้ายไปที่ตลิ่งชัน บริษัทใหม่ก็เป็นที่ติดคลองเช่นกัน จำได้เลยว่าผมเลือกมุมโต๊ะทำงานเอง ก็จงใจเลือกให้หน้าต่างติดคลองเพราะอยากได้บรรยากาศของน้ำและได้เห็นวิถีชีวิตของคนที่ยังคงใช้คลองเป็นเส้นทางสัญจรค้าขายกันอยู่

ในหนังสือของคุณยุวดี มีส่วนที่เล่าถึงเรื่อง "เรือกาแฟ" ไว้ บรรยายให้เห็นภาพของการค้าขายกาแฟในคลองไว้ว่าเรือกาแฟมักออกมาหลังจากที่เรือพระบิณฑบาตเสร็จกิจเรียบร้อย เลยอยากมาเล่าสู่กันฟัง

"...เมื่อคนทั่วไปใส่บาตรเสร็จสิ้นในตอนเช้า ก็จะเริ่มกิจกรรมต่างๆ ในชีวิตประจำวัน กิจกรรมทางน้ำของคนค้าขายก็จะเกิดขึ้นเช่นกัน เริ่มต้นจากเรือขายกาแฟ การดื่มกาแฟในตอนเช้า โดยเฉพาะกาแฟร้อนดูจะเป็นการเริ่มต้นด้วยความกระปรี้กระเปร่า เรือกาแฟในอดีตดูจะไม่แตกต่างจากเรือกาแฟที่ยังพอมีให้เห็นขายอยู่ตามริมแม่น้ำลำคลองในปัจจุบันมากนัก คือในเรือมีถังน้ำอยู่ด้านหน้าสำหรับใช้เติมในหม้อต้มน้ำ ส่วนด้านหลังจะเป็นลังสำหรับใส่น้ำแข็ง เรือส่งน้ำแข็งจะไปรับน้ำแข็งมาจากโรงน้ำแข็งที่บริเวณย่านตลาดวัดทอง (ย่านเดียวกับโรงปลาทู)..."

ผมนึกภาพตาม ก็พอจะเห็นเค้าลางของเรือกาแฟอยู่บ้าง เพราะยังพอได้ทันเห็นตามสถานที่ท่องเที่ยวริมคลองอย่างคลองดำเนินสะดวกก็ยังมี หรือจะไปที่อัมพวา ก็ยังมีเรือกาแฟให้เห็นบ้าง แต่คิดว่าภาพของเรือกาแฟในสถานที่ท่องเที่ยวกับเรือกาแฟจริงๆ นั้น น่าจะแตกต่างกัน

"...เรือกาแฟส่วนใหญ่เป็นเรือสำปั้นขนาดกลางๆ มีทั้งที่มีร่มกางและที่มีหลังคาคลุมตลอดทั้งลำ ด้านหน้าจะวางถังน้ำสำหรับไว้เติมในหม้อต้มน้ำ ด้านหลังจะวางลังน้ำแข็ง คนขายจะนั่งอยู่กลางลำเรือ ด้านหน้าคนขายจะต่อไม้วางปูไว้เต็มพื้นที่เสมอกาบเรือ เพื่อไว้สำหรับวางถ้วยชา-กาแฟ นมข้นจืด นมข้นหวานและปี๊บใส่น้ำตาล กระป๋องชาและกระป๋องกาแฟป่น ถัดจากหม้อต้มน้ำก็จะมีตู้เล็กๆ ไว้สำหรับใส่ขนมนมเนยต่างๆ เช่น ปาท่องโก๋ ขนมปังที่นำมาปิ้งแล้วทาเนย-น้ำตาล หรือโรยนมข้นหวาน ขนมโก๋ ขนมเปี๊ยะ ลูกสมอเชื่อม เม็ดมะยมเชื่อม เป็นต้น

แต่ปัจจุบันคนขายกาแฟ นอกเหนือจะขายขนมที่ว่ามาแล้วยังขายขนมห่อๆ ที่เป็นที่นิยมของเด็ก เช่น ขนมขบเคี้ยวประเภทต่างๆ อีกด้วย แม่เล่าให้ผู้เขียนฟังว่าสมัยที่ยังไม่มีกาแฟคั่วสำเร็จรูป ออกมาขาย คนขายกาแฟจะต้องซื้อเม็ดกาแฟมาคั่วเอง เวลาคั่วกาแฟแต่ละครั้ง คนในย่านนั้นจะรู้กันหมด เพราะจะเกิดควันดำคละคลุ้งไปทั้งบ้าน อันเป็นควันทั้งที่เกิดจากเตาไฟที่ใช้ฟืน เพราะต้องใช้ไฟแรงในการคั่ว และขณะที่คั่วก็ต้องใส่เนยลงไปด้วย เมื่อเนยร้อนมากๆ ก็จะเกิดควัน การคั่วกาแฟจึงต้องมีความอดทนอย่างมาก เพราะการคั่วกาแฟแต่ละครั้งต้องใช้เวลานานนับเป็นชั่วโมงกว่าที่เม็ดกาแฟจะสุกและนำไปบดเป็นผงกาแฟได้"

ขออนุญาตเล่าเท่านี้ก่อน ตอนหน้าจะมาเล่าต่อถึงบรรยากาศและความเชื่อมโยงของกาแฟกับชุมชนริมน้ำของกรุงเทพฯ กันต่อ

อ้างอิงจาก "ถนนเส้นก๋วยเตี๋ยว" ยุวดี ศิริ สำนักพิมพ์ศิลปวัฒนธรรม 2558