อากาศธาตุ

อากาศธาตุ ท่านผู้อ่านที่เคารพ มีผู้สงสัยถามผู้เขียนเรื่องเกี่ยวกับ อากาศธาตุ ว่ามีอยู่ไหม เพราะบางท่านก็บอกว่า ธาตุ 18 ไม่มีอากาศธาตุ วันนี้ MQ จึงขอนำเรื่องของ อากาศธาตุ ซึ่งในพระไตรปิฎกใช้ “ส” แบบภาษาบาลี จึงขอเขียนว่า อากาสธาตุ มาคุยกันวันนี้

เรื่องของ อากาสธาตุ นั้นมีกล่าวถึงในพระไตรปิฎก พระวิภังค์ ซึ่งเป็นส่วนของพระอภิธรรม ส่วนของ ธาตุวิภังค์ นั่นเอง ซึ่งเป็นการแจกแจงอธิบายเรื่อง ธาตุ ซึ่งมีความหมายว่า ทรงไว้ คือ ย่อมทรงไว้ซึ่งสภาวะของตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล กำหนดเป็นธาตุต่างๆ โดยลักษณะซึ่งแตกต่างกัน เมื่อพิจารณาแล้วจะเห็นเป็นของสูญจากความยั่งยืน ความงาม ความสุข ความเป็นอัตตา เป็นของว่างจากที่สุดเบื้องต้นและเบื้องปลาย และเป็นสภาวะที่เป็นไปโดยความเป็นไปเนื่องด้วยปัจจัย

ในธาตุวิภังค์นั้น พระพุทธเจ้าทรงแสดงเรื่องธาตุไว้เป็น 2 หมวด คือ “สุตตันตภาชนีย์” ซึ่งทรงแสดงธาตุ 6 กับ “อภิธรรมภาชนีย์” ซึ่งทรงแสดง ธาตุ 18

ธาตุ 6 (ฉ ธาตุโย) ได้แก่

ปฐวีธาตุ

อาโปธาตุ

เตโชธาตุ

วาโยธาตุ

อากาสธาตุ

วิญญาณธาตุ

การแสดงธาตุ 6 ซึ่งเป็นไปในสุตตันตภาชนีย์นั้น พระพุทธองค์ทรงแสดงเป็นภายในกับภายนอก ความจริงเนื้อความเรื่องธาตุ 6 นี้ ทรงแสดงไว้ 3 นัย ที่ยกมานี้ เป็นเพียงนัยที่ 1 เท่านั้น เพราะมีกล่าวถึง อากาสธาตุ ในที่นี้ จึงขอละนัยที่ 2 และที่ 3 ไว้

ธาตุ 18 (อฏฺฐารส ธาตุโย) ได้แก่

จักขุธาตุ

รูปธาตุ

จักขุวิญญาณธาตุ

โสตธาตุ

สัททธาตุ

โสตวิญญาณธาตุ

ฆานธาตุ

คันธธาตุ

ฆานวิญญาณธาตุ

ชิวหาธาตุ

รสธาตุ

ชิวหาวิญญาณธาตุ

กายธาตุ

โผฏฐัพพธาตุ

กายวิญญาณธาตุ

มโนธาตุ

ธรรมธาตุ

มโนวิญญาณธาตุ

การแสดงธาตุ 18 นั้น เป็นการแสดงในอภิธรรมภาชนีย์

ขอเข้าเรื่อง “อากาสธาตุ” ว่าในพระไตรปิฎกและอรรถกถาดังกล่าว แสดงไว้โดยย่ออย่างไร

อากาสธาตุ หมายถึง ธาตุ คือ ช่องว่าง ได้แก่ ธาตุที่สัมผัสไม่ได้ แบ่งเป็น อากาสธาตุภายใน กับ อากาสธาตุภายนอก

อากาสธาตุภายใน ที่ว่าอากาสเพราะกระทบไม่ได้ ได้แก่ช่องว่าง ช่องในระหว่างที่อันเลือดและเนื้อไม่ถูกต้อง คือ ไม่ติดกัน ช่องก็คือ โพรง เช่น โพรงในหู ช่องที่สัตว์ย่อยกลืนกินอาหาร เข้าไปจนถึงกระเพาะ ย่อยแล้วถึงความเป็นกากย่อมออกไป โดยช่องใดช่องนั้นจากเพดานท้องถึงทวารหนัก มีประมาณ 1 คืบ 4 นิ้ว เป็นที่อันเนื้อและเลือดไม่ถูกต้อง ไม่ติดกัน เป็นอากาสธาตุ

อากาสธาตุภายนอก คือ ที่อันมหาภูตรูป 4 (ปฐวี อาโป เตโช วาโย) ไม่ถูกต้อง พึงทราบว่า เป็นช่องฝาเรือน ช่องประตู เป็นต้น อันมหาภูตรูป 4 ไม่ติดกัน และคืออารมณ์ที่ใช้เป็นบริกรรมในการทำอรูปฌานสมาธิประเภทหนึ่ง