ปลานิล สินในน้ำ ประมงรำลึกสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ

โดย...วันพรรษา อภิรัฐนานนท์ ภาพ กองโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริและกิจกรรมพิเศษ กรมประมง

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงมีพระราชหฤทัยมุ่งมั่นต่อการพัฒนาด้านการประมง โดยเฉพาะอย่างยิ่งการพัฒนาด้านการประมงเพื่อช่วยเหลือพสกนิกรโดยทั่วไป ย้อนรอยกลับไปเมื่อเริ่มต้นจากโครงการแรกคือปลาหมอเทศ ปลานิล ปลากระโห้และปลานวลจันทร์เป็นลำดับมา สืบเนื่องจนปัจจุบันปลาพระราชทานได้มีการปรับปรุงสายพันธุ์เป็นมาตรฐาน ขณะเดียวกันก็ทำหน้าที่เป็นแหล่งโปรตีนคุณภาพ ที่เลี้ยงปากเลี้ยงท้องคนไทยกว่า 60 ล้านคนมายาวนานกว่า 50 ปีแล้ว

อดิศร พร้อมเทพ อธิบดีกรมประมง กล่าวว่า ในปี 2494 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้กรมประมงนำพันธุ์ปลาหมอเทศจากปีนัง เข้ามาเลี้ยงในสระน้ำพระที่นั่งอัมพรสถาน เนื่องจากทรงเห็นว่าเป็นปลาน้ำจืด เลี้ยงง่ายและขยายพันธุ์ได้รวดเร็ว และเมื่อวันที่ 7 พ.ย. 2496 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพันธุ์ปลาหมอเทศแก่กำนันผู้ใหญ่บ้านทั่วประเทศ นำไปเลี้ยงเผยแพร่ขยายพันธุ์แก่ราษฎรในหมู่บ้านของตน เพื่อจะได้มีอาหารโปรตีนเพิ่มขึ้น

 

“นับแต่นั้นมาปลาหมอเทศได้กลายเป็นปลาที่ชาวบ้านทั่วไปรู้จักคุ้นเคย นับเป็นพระราชดำริเริ่มแรกในลักษณะโครงการช่วยเหลือประชาชนของพระองค์”

ในลำดับถัดมาคือปลานิล โดยเมื่อวันที่ 25 มี.ค. 2508 เจ้าฟ้าชายอากิฮิโต ในขณะที่พระองค์ยังดำรงพระอิสริยยศมกุฎราชกุมารแห่งประเทศญี่ปุ่นได้ทูลเกล้าฯ ถวายลูกปลาตระกูลเดียวกับปลาหมอเทศ ซึ่งเจริญเติบโตเร็ว มีความทนทาน แพร่พันธุ์ง่าย สามารถช่วยประชาชนที่ยากจนได้ จำนวน 50 ตัว พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงโปรดเกล้าฯ เลี้ยงไว้ที่บ่อปลาสวนจิตรลดา ปรากฏว่าปลาชนิดนี้ขยายพันธุ์รวดเร็วมาก ทรงให้ขุดบ่อเพิ่มขึ้นอีก 6 บ่อ และทรงย้ายปลาด้วยพระองค์เอง

1 ปีต่อมา เมื่อวันที่ 1 ก.ย. 2508 ทรงโปรดเกล้าฯ พระราชทานชื่อปลาชนิดนี้ว่า “ปลานิล” ต่อมาเมื่อวันที่ 17 มี.ค. 2509 ได้พระราชทานพันธุ์ปลา 1 หมื่นตัว จากบ่อปลาสวนจิตรลดาแก่กรมประมงเพื่อให้นำไปเลี้ยงและขยายพันธุ์ที่สถานีประมงของจังหวัดต่างๆ ทั่วประเทศ แล้วแจกจ่ายให้แก่ราษฎรต่อไป

 

หลังจากนั้นปลานิลก็เป็นปลาสำคัญแทนที่ปลาหมอเทศ เกษตรกรจำนวนมากยึดอาชีพการเพาะเลี้ยงปลานิลเพื่อจำหน่าย ปัจจุบันปลานิลเป็นปลาที่คนทั่วไปรู้จักกันดี สมดังพระราชประสงค์ที่ต้องการให้ประชาชนมีอาหารโปรตีนบริโภค โดยทรงมีพระราชดำรัส “...ให้กรมประมงรักษาพันธุ์แท้ไว้ในสวนจิตรลดา ทั้งนี้เพื่อให้แน่ใจว่าปลาดังกล่าวมิได้กลายพันธุ์ไป ขอให้เร่งรัดเรื่องพันธุกรรม ถ้าหาพ่อแม่พันธุ์ไม่ได้ก็มาเอาที่สวนจิตรลดา...”

อธิบดีกรมประมง เล่าว่า กรมประมงได้น้อมนำพระราชดำรัสดังกล่าวมาใช้ในการพัฒนาการเพาะพันธุ์ การอนุรักษ์และปรับปรุงพันธุ์ปลานิลเพื่อพัฒนาการเพาะเลี้ยง โดยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชได้ทรงตระหนักถึงความสำคัญด้านการอนุรักษ์และการปรับปรุงพันธุ์ปลา ทรงมีพระราชดำริให้รักษาพันธุ์แท้เอาไว้ เพราะสังเกตเห็นว่าปลานิลตามท้องตลาดกลายพันธุ์ไป มีขนาดเล็กลงและโตช้า

 

“พระราชดำริเหล่านี้ทางกรมประมงได้น้อมรับมาดำเนินการปรับปรุงพันธุ์โดยใช้ปลาพ่อแม่พันธุ์จากสวนจิตรลดาเป็นหลักในการควบคุมพันธุกรรม ได้ดำเนินการคัดพันธุ์ปลานิลจิตรลดา แบบคัดเลือกภายในครอบครัว 5 ชั่วอายุ ซึ่งสถาบันวิจัยและพัฒนาพันธุกรรมสัตว์น้ำ กรมประมงปรับปรุงพันธุ์ได้เมื่อปี 2536 เรียกว่า ปลานิลจิตรลดา 1”

การพัฒนาสายพันธุ์ปลานิลได้ดำเนินการอย่างต่อเนื่อง ก่อให้เกิดปลานิลสายพันธุ์จิตรลดา 2 ปลานิลสายพันธุ์จิตรลดา 3 และปลานิลสายพันธุ์จิตรลดา 4 (เมื่อวันที่ 3 มี.ค. 2554) เป็นลำดับ ปัจจุบันปลานิลที่ชาวไทยบริโภคส่วนใหญ่เป็นสายพันธุ์ปลานิลจิตรลดา 4 ลักษณะเด่น คือ ส่วนหัวเล็ก ลำตัวกว้าง สันหนา เนื้อเยอะ มีการเจริญเติบโตเร็ว ให้ผลผลิตสูง อัตรารอดสูง

ศุภวัฑฒ์ โกมลมาลย์ ผู้อำนวยการกองโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริและกิจกรรมพิเศษ กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ เล่าให้ฟังว่า เกร็ดประวัติเกี่ยวกับปลานิล เกี่ยวเนื่องด้วยโครงการพระราชดำริด้านการประมงมีมากมาย นับจากรับพระราชทานปลา 25 คู่แรกจากเจ้าฟ้าขายอากิฮิโตแห่งประเทศญี่ปุ่น ทรงให้ขุดบ่อเลี้ยงจำนวน 4 บ่อ ที่พระราชวังสวนจิตรลดา

 

“จาก 25 คู่กลายเป็น 1 หมื่นตัว พระราชทานแก่กรมประมงภายใน 1 ปี แม้ปัจจุบันปลานิลสายพันธุ์จิตรลดา 4 ซึ่งแพร่ขยายพันธุ์รวดเร็วจะเป็นที่นิยม หากปลานิลสายพันธุ์จิตรลดา 1 ก็ยังมีอยู่ โดยทำหน้าที่เป็นพ่อพันธุ์แม่พันธุ์แท้อยู่ที่เกาะกา จ.นครนายก เพื่อใช้แพร่ขยายพันธุ์ปลาในแหล่งน้ำที่มีความเป็นกรดสูง”

จากสายพระเนตรที่ยาวไกล ปัจจุบันปลานิลได้กลายเป็นปลาเศรษฐกิจที่อยู่คู่ครัวเรือนไทยข้อมูลจาก FAO ในปี 2556 ผลผลิตปลานิลทั่วโลกมีจำนวน 5.47 ล้านตัน โดยผลผลิตปลานิลในประเทศไทยในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา (2549-2558) มีอัตราการขยายตัวลดลงเล็กน้อย 0.6%  โดยในช่วงปี 2549-2553 ผลผลิตปลานิลเฉลี่ย 2 แสนกว่าตัน/ปี และเกิดอุทกภัยครั้งใหญ่ในปี 2554 สร้างความเสียหายให้กับฟาร์มปลานิล ส่งผลให้ผลผลิตลดลงเหลือ 155,540 ตัน ต่อมาในปี 2555 มีการปรับปรุงฟาร์มปลานิลจนสามารถผลิตปลานิลได้เพิ่มขึ้นปริมาณอยู่ที่ 203,030 ตัน/ปี การเลี้ยงปลานิลในไทยอยู่กระจัดกระจายทั่วทุกภูมิภาค ผลผลิตส่วนใหญ่อยู่ที่ภาคกลาง

“ล่าสุดปี 2558 ปริมาณผลผลิตปลานิลของไทยมี 206,920 ตัน เป็นผลผลิตจากการเพาะเลี้ยง 179,620 ตัน คิดเป็น 87% และผลผลิตจากการจับธรรมชาติ 27,300 ตัน หรือ 13%”

 

สำหรับปลาน้ำจืดอีกหนึ่งชนิดที่ได้ขึ้นชื่อว่าเป็นปลาพระราชทานนั้น คงเป็นอะไรไปไม่ได้นอกจาก “ปลากระโห้” ซึ่งเป็นปลามีเกล็ดที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลกและใกล้สูญพันธุ์ ด้วยพระปรีชาสามารถของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 ที่ได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้กรมประมงนำพ่อแม่พันธุ์ปลากระโห้ที่ทรงเลี้ยงไว้ในบ่อบริเวณพระตำหนักจิตรลดารโหฐาน ซึ่งเป็นปลากระโห้สายพันธุ์แม่น้ำเจ้าพระยา มาเพาะพันธุ์จนสามารถเพาะพันธุ์ปลากระโห้แบบผสมเทียมครั้งแรกของโลกได้ในปี 2528

ไม่เพียงแต่การเพาะเลี้ยงปลาน้ำจืดเท่านั้น ที่พระองค์ทรงส่งเสริม แต่พระองค์ทรงเสด็จพระราชดำเนินไปทุกแห่งที่มีราษฎรของพระองค์อยู่ กระทั่งปี 2508 ได้เสด็จพระราชดำเนินพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ และพระบรมวงศานุวงศ์ได้ทอดพระเนตร ที่สถานีประมงคลองวาฬ (หรือศูนย์วิจัยและพัฒนาประมงชายฝั่งประจวบคีรีขันธ์ในปัจจุบัน) ดังปรากฏในพระราชดำรัส ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวที่พระราชทาน แก่คณะบุคคลต่างๆ ที่ร่วมเฝ้าถวายชัยมงคล ในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดุสิดาลัย สวนจิตรลดา พระราชวังดุสิตฯ เมื่อวันที่ 4 ธ.ค. 2554 ความตอนหนึ่งว่า

 

 “ได้ไปที่ประจวบคีรีขันธ์ที่คลองวาฬ ซึ่งมีสถานีประมงที่คลองวาฬเขาเลี้ยงปลาที่เป็นปลาทะเลเรียกว่า ปลานวลจันทร์ เขาจับปลานวลจันทร์ทะเลเล็กๆ ที่อยู่ในทะเลเอามาขาย และสำหรับเลี้ยงในบ่อ ซึ่งถ้าเลี้ยงในบ่อน้ำมันจืดลง ปลานวลจันทร์ทะเลนั้นก็เติบโตได้ เป็นอันว่าจะเป็นอาชีพสำหรับชาวบ้านไปซื้อมา เขาไม่ได้ซื้อ เราซื้อให้ไปซื้อ เอามาปล่อยในอ่างเก็บน้ำ และเมื่อปล่อยแล้วมันก็เติบโต เติบโตดี ปีหนึ่งมันเติบโตมาขายได้เงินเป็นหลายแสน แต่ชาวบ้านก็ไม่ค่อยสนใจนัก จึงเลิก ปลานวลจันทร์ทะเลมันไม่ มันไม่เติบโต เอ้อมันไม่แพร่พันธุ์ในบ่อ ในอ่าง มันจะแพร่พันธุ์แต่ในทะเล แต่ก็ยังไงก็จับได้และขายได้ ซึ่งสมมติว่า ไปซื้อมาแล้วก็ดูแล และถึงเวลาก็ขายเป็นอาชีพที่ดี”

นอกเหนือจากปลาพระราชทาน อันมีปลานิล ปลากระโห้และปลานวลจันทร์แล้ว พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ยังทรงมีพระราชวินิจฉัยที่เป็นประโยชน์ต่อการประมงของไทย ได้แก่ โครงการอนุรักษ์พันธุ์ปลาและสัตว์ทะเลมากมาย เช่น ปลาบึก ทรงมีพระราชดำริให้กรมประมงพยายามเพาะเลี้ยงปลาบึกจากแม่น้ำโขง หากเพาะพันธุ์ได้แล้วก็ให้ปล่อยลงแหล่งน้ำต่อไป และอีกโครงการหนึ่ง “ปลาร้องไห้”

“ครั้งหนึ่งทรงพระราชดำเนินไปเยี่ยมเยียนราษฎรในชนบทห่างไกลที่ป่าพรุแฆแฆ ที่ จ.ปัตตานี ชาวบ้านมาเฝ้าแต่ก็แอบร้องไห้อยู่ไกลๆ ไม่กล้าทูลให้ทราบถึงปัญหาในตอนแรก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 ทรงทอดพระเนตรเห็น จึงเรียกมามีพระราชดำรัสถาม”

 

ชาวบ้านพากันทูลว่า ได้เลี้ยงปลากระพงขาวไว้ในกระชัง หากสภาพน้ำเป็นกรดจากป่าพรุ ซึ่งเกิดจากการทับถมของใบไม้เป็นพันปี ได้ทำให้ปลาตายยกกระชัง เป็นเช่นนี้มานานชั่วนาตาปี ต่อมาพระองค์ได้ทรงสร้างโครงการพัฒนาพื้นที่พรุแฆแฆอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สร้างเขื่อนที่มีระยะทางในการกักเก็บน้ำเป็นระยะ เพื่อช่วยให้น้ำคลายจากความเป็นกรด ต่อมาได้ตรัสถามจากเจ้าหน้าที่เมื่อทรงทราบว่าปลาในกระชังของชาวบ้านสามารถเจริญเติบโตได้ ทรงตรัสว่าปลาหัวเราะแล้ว

“พระมหากรุณาธิคุณเป็นล้นพ้นอันหาที่สุดมิได้ คือกองโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริและกิจกรรมพิเศษ กรมประมง ที่ได้มีโอกาสสนองงานในโครงการพระราชดำริโครงการทั่วประเทศ โครงการทั้งหมดส่งผลต่อพี่น้องประชาชน รวมถึงสิ่งที่พระองค์ได้พระราชทาน ได้แก่ ความพอเพียง ความอดทนอดกลั้น และการแก้ปัญหาต่างๆ โครงการทั้งหมดจะเดินหน้าต่อ ตามรอยพระยุคลบาทเพื่อปวงชนชาวไทย” ศุภวัฒน์ กล่าว

ตั้งแต่วันที่ 4-8 พ.ย.นี้ ที่ศูนย์การค้าเซ็นทรัลพลาซา เวสต์เกต จ.นนทบุรี กรมประมง ร่วมกับ บริษัท เซ็นทรัลพัฒนา จัดงาน “ประมงรำลึก สำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ ครั้งที่ 6” จัดนิทรรศการถ่ายทอดเรื่องราวพระมหากรุณาธิคุณด้านการประมงและอุโมงค์ดิจิทัลวอลล์ในตัวปลานิลยักษ์ จัดแสดงปลาพระราชทาน ปลานิล ปลานวลจันทร์และปลากระโห้ รวมทั้งจัดแสดงตู้ปลาทรงปล่อยตู้แรกให้ได้ชมอย่างใกล้ชิด เพื่อรำลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชที่มีต่องานด้านการประมงไทย ไปดูกันนะ